Xạ trị ung thư não: Khi nào cần thực hiện và lưu ý quan trọng

Ung thư não là một trong những bệnh lý phức tạp nhất trong chuyên ngành ung bướu, bởi khối u nằm ở trung tâm điều khiển mọi chức năng sống. Trong số các phương pháp điều trị hiện nay, xạ trị ung thư não giữ vai trò vô cùng quan trọng, thường được xem là lựa chọn tối ưu khi cần tiêu diệt tế bào u mà không gây tổn thương rộng lên mô não lành. Tuy nhiên, không phải bệnh nhân nào cũng cần xạ trị, và việc xác định khi nào nên thực hiện đòi hỏi sự đánh giá cẩn trọng của bác sĩ chuyên khoa.

Trong bài viết này, Thuốc Ung Thư sẽ giúp bạn hiểu một cách chi tiết, dễ hình dung về chỉ định xạ trị, hiệu quả, quy trình và những lưu ý quan trọng trong suốt quá trình điều trị. Mục tiêu là cung cấp thông tin rõ ràng, tin cậy để bạn và gia đình có thể yên tâm hơn khi đưa ra quyết định.

Tổng quan về xạ trị ung thư não

Xạ trị ung thư não là gì?

Xạ trị ung thư não là phương pháp sử dụng các tia năng lượng cao (như tia X, photon hoặc proton) để tiêu diệt tế bào ung thư hoặc ức chế quá trình phát triển của chúng. Khác với phẫu thuật – vốn loại bỏ trực tiếp khối u, xạ trị tác động bằng cách phá hủy ADN của tế bào ung thư, khiến chúng mất khả năng phân chia.

Đây là một trong những kỹ thuật điều trị quan trọng nhất trong ung thư học, được sử dụng cho hơn 70% bệnh nhân u não ở nhiều giai đoạn khác nhau.

Cơ chế hoạt động của xạ trị trong điều trị u não

Các tia bức xạ tác động trực tiếp hoặc gián tiếp vào cấu trúc ADN của tế bào ung thư. Do tế bào ung thư phân chia rất nhanh, chúng nhạy cảm hơn với tia xạ so với tế bào bình thường. Nhờ đó, xạ trị có thể nhắm trúng khối u với độ chính xác cao, hạn chế tối đa tổn thương mô não lành.

Một số cơ chế chính:

• Gây đứt gãy ADN khiến tế bào ung thư không thể sửa chữa.
• Tác động vào môi trường vi mô của khối u, làm giảm nguồn máu nuôi u.
• Ức chế sự phân chia, khiến khối u tiến triển chậm lại hoặc thu nhỏ kích thước.

Theo các nghiên cứu quốc tế, xạ trị có thể làm giảm kích thước khối u từ 30–70% tùy từng loại u và phương pháp áp dụng.

Vai trò của xạ trị trong phác đồ điều trị ung thư não

Tùy thuộc vào giai đoạn và thể bệnh, xạ trị có thể được sử dụng:

• Trước phẫu thuật: nhằm thu nhỏ khối u, giúp phẫu thuật thuận lợi hơn.
• Sau phẫu thuật: tiêu diệt tế bào còn sót lại, giảm nguy cơ tái phát.
• Khi không thể phẫu thuật: xạ trị trở thành phương pháp điều trị chính.
• Kết hợp hóa trị: giúp tăng hiệu quả tiêu diệt tế bào ung thư.
• Giảm nhẹ triệu chứng: áp dụng cho các trường hợp u tiến triển gây đau đầu, co giật hoặc phù não.

Đây là lý do xạ trị gần như luôn nằm trong phác đồ chuẩn quốc tế dành cho ung thư não, theo khuyến cáo của NCCN (National Comprehensive Cancer Network).

Xạ trị ung thư não là gì

Khi nào cần thực hiện xạ trị ung thư não?

Việc chỉ định xạ trị là quyết định mang tính cá thể hóa, tùy thuộc vào nhiều yếu tố: kích thước khối u, vị trí, loại mô học, giai đoạn bệnh và tình trạng sức khỏe tổng quát của người bệnh. Dưới đây là các trường hợp phổ biến nhất mà bác sĩ khuyến nghị xạ trị.

Chỉ định xạ trị theo giai đoạn bệnh

• U ác tính độ III–IV (như glioblastoma): xạ trị gần như bắt buộc, thường kết hợp temozolomide.
• U não lành tính nhưng phát triển nhanh: như meningioma không thể phẫu thuật triệt để.
• Khối u tái phát: xạ trị có thể giúp kiểm soát lại bệnh.

Nghiên cứu cho thấy ở glioblastoma, xạ trị kết hợp hóa trị giúp tăng gấp đôi thời gian sống so với chỉ điều trị đơn lẻ.

Sau phẫu thuật để tiêu diệt tế bào còn sót lại

Phẫu thuật không phải lúc nào cũng loại bỏ hết tế bào ung thư, nhất là khi khối u nằm ở vùng nguy hiểm như thân não hoặc vùng chức năng quan trọng. Xạ trị hậu phẫu giúp:

• Giảm nguy cơ tái phát tại chỗ
• Tăng hiệu quả điều trị tổng thể
• Tối ưu hóa vòng đời sống thêm cho bệnh nhân

Trường hợp không thể phẫu thuật

Một số bệnh nhân không thể phẫu thuật do:

• Khối u nằm quá sâu hoặc dính với cấu trúc quan trọng
• Bệnh nhân lớn tuổi, sức khỏe yếu
• U lan rộng không thể cắt bỏ

Khi đó, xạ trị là lựa chọn an toàn và hiệu quả nhất để kiểm soát bệnh.

Xạ trị giảm triệu chứng (palliative radiotherapy)

Trong nhiều trường hợp, xạ trị không nhằm mục đích chữa khỏi, mà để:

• Giảm đau đầu
• Giảm phù não
• Giảm nguy cơ co giật
• Cải thiện chất lượng cuộc sống

Điều này đặc biệt quan trọng với bệnh nhân ung thư não giai đoạn muộn.

Các yếu tố bác sĩ cân nhắc trước khi chỉ định

Để đưa ra quyết định phù hợp, bác sĩ dựa vào:

• Kết quả MRI/CT
• Loại mô học của khối u
• Tình trạng thể chất (ECOG/Karnofsky)
• Tuổi
• Tiền sử điều trị
• Mức độ phù não và triệu chứng hiện tại

Những yếu tố này giúp cá thể hóa phác đồ xạ trị, tối ưu hiệu quả và hạn chế tác dụng phụ.

Các phương pháp xạ trị ung thư não hiện nay

Các phương pháp xạ trị ung thư não hiện nay bao gồm xạ trị ngoài (như xạ trị toàn bộ não, xạ trị lập thể) và xạ trị trong (như xạ trị áp sát, tiêm đồng vị phóng xạ). Các phương pháp tiên tiến còn bao gồm xạ trị điều biến cường độ (IMRT), xạ trị chùm tia proton, và xạ phẫu (SRS), với mục tiêu tăng cường độ bức xạ vào khối u và giảm thiểu tổn thương cho các mô lành xung quanh. 

Xạ trị ngoài

EBRT là phương pháp phổ biến nhất, sử dụng máy gia tốc tuyến tính (LINAC) để phát tia vào vùng điều trị. Ưu điểm:

• Thời gian điều trị nhanh
• Phù hợp nhiều loại u
• Chi phí thấp hơn các kỹ thuật tiên tiến hơn
• Phác đồ thường kéo dài 5–6 tuần, mỗi tuần 5 buổi.

Xạ trị điều biến liều

IMRT cho phép điều chỉnh liều bức xạ theo hình dạng khối u, giúp “ôm sát” tổn thương và giảm tác động vào mô lành. Đây là kỹ thuật được ứng dụng rộng rãi tại các trung tâm lớn. IMRT phù hợp cho những khối u:

• Nằm gần dây thần kinh quan trọng
• Có hình dạng phức tạp
• Cần liều cao nhưng phải bảo vệ mô não lành tối đa

Xạ trị định vị lập thể

SRS là phương pháp xạ trị liều cao, chính xác tuyệt đối, thường dùng cho:

• U nhỏ (<3 cm)
• U sâu, khó phẫu thuật
• U tái phát

Hai kỹ thuật phổ biến nhất:

• Gamma Knife: dành riêng cho u não, sai số cực thấp.
• CyberKnife: robot định vị thông minh, bắn tia chính xác ngay cả khi bệnh nhân có chuyển động nhỏ.
• SRS thường chỉ cần 1–5 buổi, không đau và không cần gây mê.

Phương pháp xạ trị ung thư não

Quy trình xạ trị ung thư não diễn ra như thế nào?

Khám đánh giá và lập kế hoạch điều trị

Trước khi bắt đầu xạ trị, bệnh nhân sẽ được bác sĩ đánh giá toàn diện:

• Kiểm tra triệu chứng lâm sàng
• Xét nghiệm máu
• Chụp MRI hoặc CT để xác định rõ kích thước và vị trí u
• Đánh giá mức độ phù não
• Khả năng đáp ứng điều trị

Dựa trên dữ liệu này, bác sĩ xạ trị – ung bướu sẽ xây dựng kế hoạch cá thể hóa, bao gồm:

• Liều xạ tổng
• Số buổi xạ
• Vùng xạ chính và vùng phòng ngừa
• Kỹ thuật xạ trị phù hợp (IMRT, SRS, Gamma Knife…)

Mô phỏng xạ trị (CT/MRI Simulation)

Đây là bước quan trọng giúp xác định chính xác trường chiếu. Bệnh nhân được:

• Nằm trên bàn mô phỏng
• Đeo mặt nạ định vị (mask) cố định đầu để hạn chế chuyển động
• Chụp CT mô phỏng kết hợp MRI

Hình ảnh được đưa vào phần mềm chuyên dụng để bác sĩ phác thảo khối u và mô lành cần bảo vệ.

Tiến hành các buổi xạ trị

Mỗi buổi xạ thường kéo dài 10–20 phút, trong đó thời gian bức xạ chỉ vài phút. Bệnh nhân:

• Không đau
• Không cảm thấy nóng
• Không cần gây mê (trừ trẻ em)
• Có thể sinh hoạt bình thường sau buổi xạ

Máy gia tốc sẽ quay quanh đầu và chiếu tia chính xác vào khối u theo bản đồ đã lập. Kỹ thuật viên giám sát liên tục bằng camera và hệ thống định vị 3D.

Theo dõi, đánh giá sau xạ trị

Trong suốt quá trình, bệnh nhân được theo dõi: Mức độ mệt mỏi, dấu hiệu phù não, tác dụng phụ da – tóc, thay đổi thần kinh

Bác sĩ có thể kê thuốc giảm phù, chống nôn, hoặc điều chỉnh lịch xạ khi cần. Sau khi kết thúc, bệnh nhân sẽ chụp lại MRI đánh giá đáp ứng.

Thời gian điều trị và tần suất buổi xạ

• EBRT/IMRT: 25–33 buổi (5 buổi/tuần trong 5–6 tuần)
• SRS (Gamma Knife/CyberKnife): 1–5 buổi
• Xạ trị proton: 20–30 buổi tùy phác đồ

Thời gian có thể thay đổi tùy loại u và mục tiêu điều trị.

Hiệu quả của xạ trị trong điều trị ung thư não

Hiệu quả với từng loại u não

Mỗi loại u đáp ứng khác nhau:

• Glioblastoma: xạ trị kết hợp hóa trị temozolomide giúp kéo dài thời gian sống trung bình từ 7–9 tháng lên 14–18 tháng.
• Meningioma lành tính: có tỉ lệ kiểm soát tại chỗ > 90%.
• U tuyến yên, u dây thần kinh thính giác: SRS mang lại hiệu quả cao, ít tác dụng phụ.

Yếu tố ảnh hưởng đến kết quả điều trị

• Loại mô bệnh học
• Độ tuổi
• Đáp ứng với xạ trị
• Mức độ phù não
• Tiền sử phẫu thuật
• Sức khỏe tổng thể

Điều trị đa mô thức (phẫu thuật + xạ trị + hóa trị) luôn mang lại hiệu quả cao hơn điều trị đơn lẻ.

Tỷ lệ sống thêm và tiên lượng

Các nghiên cứu chỉ ra:

• Bệnh nhân glioblastoma có thể sống thêm 2–3 năm khi tuân thủ đầy đủ phác đồ.
• U não lành tính sau xạ trị gần như không tái phát trong nhiều năm.
• Với u di căn não, xạ trị giúp cải thiện triệu chứng ở 70–90% bệnh nhân.

Tác dụng phụ của xạ trị ung thư não

Tác dụng phụ của xạ trị ung thư não rất đa dạng, bao gồm các tác dụng ngắn hạn như mệt mỏi, đau đầu, buồn nôn, rụng tóc, khô miệng và các vấn đề về da. Xạ trị cũng có thể gây ra tác dụng phụ dài hạn hơn, bao gồm ảnh hưởng đến trí nhớ, thính giác và khả năng nhận thức. 

Tác dụng phụ ngắn hạn

• Mệt mỏi: Thường xuất hiện sau tuần đầu điều trị và có thể kéo dài đến 12 tháng sau đó.
• Đau đầu: Có thể do phù não gây tăng áp lực nội sọ.
• Buồn nôn và nôn: Thường liên quan đến phù não và các vấn đề tiêu hóa.
• Rụng tóc: Có thể xảy ra ở khu vực chiếu xạ. Tóc có thể mọc lại sau điều trị, nhưng có thể thay đổi về màu sắc hoặc cấu trúc.
• Các vấn đề về da: Da ở vùng xạ trị có thể bị đỏ, ngứa, khô, nứt nẻ hoặc sẫm màu.
• Khô miệng và mất vị giác: Do tổn thương tuyến nước bọt.
• Các vấn đề về thính giác: Nghe kém có thể xảy ra. 

Tác dụng phụ dài hạn

• Ảnh hưởng đến trí nhớ và nhận thức: Xạ trị có thể gây suy giảm trí nhớ tạm thời, nhưng tổn thương thần kinh nghiêm trọng là hiếm gặp.
• Khó khăn về phát âm và điều phối vận động: Có thể xảy ra do tổn thương mô não.
• Co giật: Có thể xảy ra do phù não. 

Rụng tóc là một tỏng những tác dụng phụ của xạ trị ung thư não

Lưu ý quan trọng khi xạ trị ung thư não

Chế độ dinh dưỡng: Tăng cường bổ sung protein (trứng, cá, thịt trắng), ăn nhiều rau xanh, trái cây, uống đủ nước. Tuyệt đối tránh đồ uống kích thích. Nên hạn chế thực phẩm nhiều đường và dầu mỡ

Kiêng cữ và sinh hoạt hằng ngày: Không tự ý dùng thuốc giảm đau, nghỉ ngơi đủ, hạn chế căng thẳng, không đội nón, mũ quá chặt vùng xạ và nên tránh nắng trực tiếp vào vùng đầu bị xạ trị

Chăm sóc tâm lý trong điều trị: Nhiều bệnh nhân dễ lo lắng, mất ngủ hoặc suy nghĩ tiêu cực. Việc:

• Trò chuyện với bác sĩ
• Tham gia nhóm hỗ trợ
• Chia sẻ với gia đình

Theo dõi tái khám đúng lịch: Sau xạ trị, cần: Tái khám 1–3 tháng/lần, chụp MRI định kỳ và báo ngay khi có triệu chứng bất thường.

Xem thêm:

• Phẫu thuật ung thư não: Quy trình, rủi ro và khả năng hồi phục
• Hướng dẫn các phương pháp điều trị ung thư não hiệu quả
• Các giai đoạn ung thư não và tiên lượng từng giai đoạn
• 12 dấu hiệu ung thư não dễ nhận biết sớm

Kết luận

Tóm lại, xạ trị là một phần quan trọng trong phác đồ điều trị ung thư não, mang lại hiệu quả cao trong việc kiểm soát khối u, giảm triệu chứng và kéo dài thời gian sống. Việc hiểu rõ khi nào cần xạ trị, phương pháp phù hợp, tác dụng phụ và cách chăm sóc sẽ giúp bệnh nhân chủ động hơn, giảm lo lắng và cải thiện chất lượng điều trị.

Bên cạnh đó, nếu bạn muốn hiểu sâu hơn về các bệnh lý ung thư cũng như các kiến thức hữu ích về sức khỏe, hãy truy cập vào fanpage Thuocungthu.net - Hiểu bệnh, hiểu thuốc để cập nhật những thông tin y khoa chính thống cũng như các mẹo bảo vệ sức khỏe.

Giải đáp các câu hỏi thường gặp (FAQ)

Xạ trị có chữa khỏi ung thư não không?

Tùy loại u. Với u lành, tỉ lệ kiểm soát >90%. Với u ác tính, xạ trị giúp kéo dài thời gian sống và giảm tái phát.

Xạ trị có đau không?

Không. Quá trình diễn ra nhẹ nhàng, bệnh nhân không cảm thấy đau hay nóng.

Bao lâu thì có tác dụng?

Hiệu quả có thể thấy sau vài tuần đến vài tháng, tùy loại u và phương pháp.

Có cần nằm viện không?

Đa số bệnh nhân điều trị ngoại trú, trừ trường hợp phù não nặng.

Sau xạ trị bao lâu thì tóc mọc lại?

Thường 2–4 tháng sau kết thúc điều trị.